زبان و مدرنیته در روایت جلال آل احمد
هنگامیکه جلال آل احمد از مسئله آذربایجان در تحولات ایران معاصر سخن می گوید به ارتباط فرهنگی سنت روشنفکری آذربایجان با "قفقاز" و "استامبول" اشاره می کند و این نسبت را در چارچوب سیاسی تفسیر نمی کند، بل آنرا مقوله ای فرهنگی مفهومسازی
می کند و می گوید
"نکته ی دیگری که می دانیم این است که به علت ... پیشقراولی ها و پیشقدمی ها و پیشمرگی ها و مهم تر از همه، همزبانی در صد ساله ی آخر دوره ی قاجار تا استقرار حکومت کودتای ۱۲۹۹، عطف فرهنگی روشنفکر آذربایجانی یا به قفقاز است یا به استامبول" (۱۳۹۵. ۴۱۴).
به سخن دیگر، بافتار حوزه عمومی ایران در ذیل یک روایت کلان "ایران و اروپا" قابل فهم نیست و از قضا این فهم کلی بسیار متاخر است و برای فهم تحولات معاصر روایت های متعددی وجود دارند که در تاریخنگاری های دوره پهلوی و جمهوری اسلامی مغفول واقع شده اند. به عبارت دیگر،
"در پی ریزی مشروطیت و قیام تبریز ... سوسیال دموکراسی قفقاز ... و استامبول ... سخت موثر بود [ند] ..." (۱۳۹۵. ۴۱۵).
اما چرا فهم ما از تحولات و دگرگونیهای ایران و حوزه های فرهنگی به سمت تفاسیر سیاسی رفت؟ به سخن دیگر، اگر تعاطی فرهنگی در غرب آسیا و قفقاز و آسیای صغیر تابع صرف متغییرهای سیاسی نبود، پس چه اتفاقی یا مجموعه چه رویدادهایی موجب اجرای سیاستهای متفاوت گردید؟ جلال آل احمد اشاره به ظهور دولت مدرن می کند و معتقد است که
"از اوان قرن ۱۴ هجری به بعد، حکومت ... برای یکدست کردن زبان مردم در سراسر مملکت نه تنها کوشا بود؛ بلکه همان سختگیری هایی را می کرده که صفویه در یکدست کردن مذهب مردم کردند" (۱۳۹۵. ۴۱۵).
به سخن دیگر، دولت مدرن اقتضائاتی برای خود تحدید می کند و یکی از آن اقتضائات "امحاء تنوعات" در واحدهای مدرن ملت-دولت ها می باشد و ایران نیز از این سیاستگذاریهای یکسانسازی در امان نماند. البته جلال آل احمد به این نکته واقف است که زبان های گوناگونی در ایران وجود داشتند که هر کدام "کارکرد ویژه" خود را در برساخت اجتماعی زندگی روزمره در ایران پیش از مواجهه با مدرنیته را داشت. به عنوان مثال، او می گوید
"نکته ی دیگری که صرف نظر از آن شاید و بایدها می دانیم، این است که زبان داخلی دربارهای صفوی و قاجار، ترکی است و گرچه زبان رسمی و کتاب دولت به اتکاء میرزابنویس ها و منشی های کاشی و نطنزی و محلاتی و آشتیانی، فارسی است؛ اما چه بسیار شعرها و نامه های درباری که به ترکی به باب عالی استامبول رفته است تا از آن سمت جوابش به فارسی برگردد" (۱۳۹۵. ۴۱۴).
البته جدای از این دو زبان باید به نقش زبان عربی نیز در زیست جهان ایرانی اشاره کرد که زبان علماء و دین و شریعت و فلسفه و کلام بود. به سخن دیگر، تا پیش از ظهور مدرنیته در ایران ما بحثی با عنوان "اختلاف زبان ها" نداریم بل از منظر مردمشناسی می توان ادعا کرد که آنچه پیش از عصر مدرن وجود داشت "تفاوت زبانها" بود که "کارکردهای متمایز" در برساخت امر اجتماعی ایرانی داشتند. جلال آل احمد به صراحت به این موضوع اشاره می کند و می گوید
"البته تا قبل از توسعه ی فرهنگ و مدرسه و مطبوعات و کتاب و کتابخوان، مساله ی اختلاف زبان چندان حاد نیست؛ چرا که مرد عادی عامی، با سواد و مکتب و خواندن کاری ندارد- مگر مختصری در حوزه ی شرعیات و مسائل مذهبی" (۱۳۹۵. ۴۱۵).
به تعبیری دیگر، مسئله "تفاوت زبانها" امری تاریخی است ولی "اختلاف زبان" امری مدرن است که
"به علت اعمال سیاست وحدت ملی حکومت های پس از مشروطه و از طرف دیگر به علت جذبه ی آزادی زبان های اقلیت که انقلاب اکتبر در روسیه به رسمیت شناخت و حکومت کودتا که اولین شناسنده ی حکومت لنین بود آن را درک کرده بود و ناچار نسبت به ترکی باید سخت می گرفت" (۱۳۹۵. ۴۱۵).
جلال آل احمد در "خدمت و خیانت روشنفکران" به نکته ظریفی در باب سیاستگذاریهای زبانی در ایران اشاره می کند که کمتر به آن پرداخته شده است و آن تبعات این سیاستگذاریهای زبانی بر پیکره حیات متنوع فرهنگی در ایران معاصر است که حرکت های تند و آسیب زای سیاسی ایجاد کرده است. یکی از آن حرکت ها، حرکت فرقه دموکرات است که در تحلیل جلال آل احمد ربط وثیقی با سیاستگذاریهای زبانی معاصر داشته است. در بخش آتی به این مقوله بیشتر خواهم پرداخت.
